Recessie, wat is het en wat merk je ervan?

In de afgelopen maanden is de inflatie in Nederland van een historisch hoog niveau geweest. Dit heeft er onder andere voor gezorgd dat bepaalde economische fenomenen die hieraan gerelateerd zijn meer aandacht krijgen. Denk hierbij bijvoorbeeld aan stagflatie en krimpflatie, maar ook aan zaken zoals inflatiecorrectie en de kans op hyperinflatie.

Naast deze fenomenen is er ook meer aandacht voor het economische fenomeen recessie.

Dit omdat er wereldwijd niet alleen sprake is van hoge inflatie, maar ook van stagnerende of krimpende economieën. Zo verkeert de economie van de Verenigde Staten momenteel al in een recessie en is het (zoals later in dit artikel naar voren gaat komen) niet ondenkbaar dat de Nederlandse economie in 2022 of 2023 in een recessie terecht gaat komen.

Maar wat wordt er nu precies bedoeld met een recessie?

In dit artikel bespreken we wat een recessie precies is, wat je er in de praktijk van merkt en of er momenteel een recessie dreigt voor de Nederlandse economie.

Wat is een recessie?

We spreken van een recessie als de groei van het bruto binnenlands product (BBP) gedurende twee of meer opeenvolgende kwartalen negatief is.

Met andere woorden: een economie die twee of meer kwartalen op rij krimpt (negatieve economische groei) wordt gezien als een economie die in een recessie zit.

Dit is de reden dat wordt gesteld dat de economie van de Verenigde Staten in een recessie zit. Deze economie is namelijk voor het tweede kwartaal op rij gekrompen waardoor er wordt voldaan aan de bovenstaande definitie van een recessie.

artikel recessie economie verenigde staten recessie

Bruto Binnenlands Product (BBP)

Onderdeel van de definitie van de term recessie is het Bruto Binnenlands Product oftewel BBP. Het is daarom van belang om kort in te gaan op wat hieronder wordt verstaan.

Met het Bruto Binnenlands Product (BBP) wordt de totale toegevoegde waarde van de in een land geproduceerde goederen en diensten over een bepaalde periode bedoeld.

Vaak wordt hierbij gekeken naar de totale toegevoegde waarde over een jaar. Als er echter moet worden bepaald of een economie wel of niet in een recessie zit dan wordt de ontwikkeling van het BBP op kwartaalbasis juist relevant. De ontwikkeling van het BBP wordt dus op meerdere manieren gemonitord.

Dit komt omdat het BBP en de ontwikkeling ervan wordt gezien als een (grove) indicatie voor de mate van economische ontwikkeling en voorspoed.

Een groei van het BBP betekent een toename van de totale toegevoegde waarde van de geproduceerde goederen en diensten terwijl een krimp van het BBP een afname van deze gecreëerde toegevoegde waarde voorstelt. De ontwikkeling van het BBP zegt dus iets over de ontwikkeling van de creatie van toegevoegde waarde in een economie over een bepaalde periode.

Om de theorie over het BBP meer concreet te maken en om duidelijk te maken wanneer er dan precies sprake is van een recessie hierbij een voorbeeld.

Stel, een economie heeft in Jaar 1 een totale toegevoegde waarde gerealiseerd van € 100,-. Aan het einde van Jaar 2 wordt het de totale toegevoegde waarde opnieuw bepaald en komt deze uit op € 102,-. De totale toegevoegde waarde is in Jaar 2 dus met € 2,- toegenomen.

In dit geval bedraagt het BBP over Jaar 1 € 100,- en over Jaar 2 € 102,-. Er is in deze situatie sprake van een groei van het BBP ter hoogte van 2% op jaarbasis ((€ 102 – € 100 / € 100) x 100%) waardoor dit wordt gezien als een groeiende economie.

Stel nu dat het tegenovergestelde plaatsvindt: een economie heeft in Jaar 1 een BBP van € 100,- en in Jaar 2 een BBP van € 97,-. In deze situatie is er geen sprake van groei, maar van een krimp van het BBP ter hoogte van 3% op jaarbasis ((€ 97 – € 100 / € 100) x 100%). Omdat het BBP aan het krimpen is wordt deze economie gezien als een krimpende economie.

Is in dit laatste geval dan sprake van een recessie? Dat hoeft niet het geval te zijn aangezien in de laatste situatie niet nader is ingegaan op de BBP-ontwikkeling per kwartaal, maar per jaar. In het volgende voorbeeld is er daarentegen zeker sprake van een economie in een recessie.

Een economie heeft aan het begin van het jaar een BBP ter hoogte van € 250,-. Aan het einde van het eerste kwartaal (31 maart) wordt vastgesteld dat het BBP is gedaald naar € 245,-. Het volgende kwartaal wordt de neerwaartse trend niet doorbroken en aan het einde van dit tweede kwartaal (30 juni) wordt het BBP vastgesteld op € 235,-.

Er is in deze situatie officieel sprake van een recessie. Dit komt omdat er zowel in het eerste kwartaal (-2%) als in het tweede kwartaal (-4,1%) sprake is van een negatieve groei van het bruto binnenlands product t.o.v. het voorgaande kwartaal. En als negatieve groei van het bruto binnenlands product twee of meer kwartalen op rij plaatsvindt is er altijd sprake van een recessie.

Hoe wordt een recessie bestreden?

Als er eenmaal sprake is van een recessie worden er door overheden en centrale banken maatregelen genomen om de recessie te bestrijden en de effecten ervan te beperken. Deze maatregelen hebben zo goed als altijd een stimulerend karakter. Ze zijn bedoeld om de economie te stimuleren zodat deze stabiliseert en uiteindelijk weer gaat groeien waardoor er een einde komt aan de recessie.

Hieronder een korte lijst van de meest voorkomende maatregelen die overheden en centrale banken nemen bij het uitbreken van een recessie:

  1. Kwantitatieve verruiming: kwantitatieve verruiming is een synoniem voor valutacreatie. Vaak neemt dit de vorm aan van het opkopen van nieuw uitgegeven staatsobligaties door centrale banken met valuta die uit het niets wordt gecreëerd. Op deze wijze kunnen soevereine staten een makkelijke en goedkope bron van financiering aanboren om de toename in overheidsuitgaven te bekostigen. De overheden financieren zichzelf eenvoudig en de centrale bank kan middels deze weg snel en efficiënt extra valuta toevoegen aan de in omloop zijnde valutavoorraad.
  2. Verhogen van de overheidsuitgaven: deze maatregel is mogelijk door de hiervoor genoemde kwantitatieve verruiming. Omdat een recessie onder andere leidt tot een hogere werkloosheid zijn huishoudens niet in staat om het niveau van (consumptie-)uitgaven te handhaven op het niveau van voor de recessie. Om deze daling op te vangen en te compenseren worden de overheidsuitgaven verhoogd. Op deze wijze wordt een verdere daling van de (consumptie-)uitgaven voorkomen. Dit is van belang aangezien een verdere daling leidt tot meer faillissementen en dat leidt vervolgens weer tot meer werkloosheid waardoor er een vicieuze cirkel kan ontstaan. Het verhogen van de overheidsuitgaven stopt het in werking treden van deze vicieuze cirkel.
  3. Verminderen van de belastingdruk: het verminderen van de belastingdruk speelt ruimte vrij bij huishoudens en bedrijven om uitgaven te (blijven) doen en investeringen te (blijven) plegen. Door het verlagen van de belastingen houden huishoudens en bedrijven meer ruimte over in hun financiën, wordt de koopkracht per huishouden/bedrijf groter en zijn ze beter in staat om de (consumptie-)uitgaven te blijven doen. Deze maatregel sluit daarom aan op de voorgaande: het verminderen van de belastingdruk draagt bij aan het opvangen/compenseren van de daling in (consumptie-)uitgaven.
  4. Verlagen van de rente: deze maatregel hangt nauw samen met de eerste maatregel van kwantitatieve verruiming. Hoe lager de rente die wordt vastgesteld door de centrale bank, des te lager de rente die een overheid/soevereine staat moet betalen op haar staatsobligaties. En als de rente op een staatsobligatie daalt dan stijgt de hoofdsom van deze obligatie. Dus hoe lager de rente op een staatsobligatie, des te hoger de hoofdsom en des te meer een overheid/soevereine staat kan lenen. Lagere rentes leiden tot een makkelijkere kredietverlening en wat voor een soevereine staat geldt, geldt net zo goed voor bedrijven en huishoudens. Uiteindelijk moet de ruimere kredietverlening leiden tot een toename van productieve investeringen waardoor werkloosheid daalt en de economie stabiliseert en gaat groeien.
  5. Initiëren van grote projecten/publieke werken door overheden: een belangrijk aspect van een recessie is de hoge werkloosheid en de afname van (consumptie-)uitgaven als gevolg ervan. Om de hoge werkloosheid te bestrijden initiëren overheden in sommige gevallen publieke werken: grote (infrastructuur)projecten zoals het aanleggen van openbare gebouwen, kanalen, havens, spoorlijnen en dammen. Los van het verhogen van de gebruikelijke overheidsuitgaven kan het initiëren van deze grote projecten dit in grote stappen bewerkstelligen. Door de publieke werken blijven mensen aan het werk, wordt de werkloosheid verlaagt en met de lonen die mensen ontvangen van de overheid kan het niveau van (consumptie-)uitgaven enigszins worden gehandhaafd. Dit alles om het niveau van (consumptie-)uitgaven te handhaven en een verdere daling ervan te voorkomen.
artikel recessie grote projecten overheid recessie

Hoe lang duurt een recessie?

Er is geen specifiek antwoord te geven op de vraag hoe lang een recessie duurt. De ene recessie duurt langer dan de andere omdat er veel variabelen zijn die invloed hebben op de duur van de recessie. Denk bijvoorbeeld aan de hoeveelheid en mate van stimulerende maatregelen die worden genomen door overheden en centrale banken. Deze kunnen per overheid en per centrale bank verschillen.

Er kan daarentegen wel een indicatie worden gegeven van de minimale duur en de gemiddelde duur van recessies.

Allereerst de minimale duur van een recessie. Deze is eenvoudig te formuleren uitgaande van de definitie van de term recessie. Van een recessie is sprake als de groei van het BBP gedurende twee of meer opeenvolgende kwartalen negatief is. De minimale duur van een recessie is dus twee kwartalen oftewel 6 maanden.

Voor wat betreft de gemiddelde duur van een recessie hebben wij gebruik gemaakt van de data van The National Bureau of Economic Research (NBER), een Amerikaans onderzoeksbureau dat met name bekend staat om haar informatie omtrent recessies in de Verenigde Staten. Hun beschikbare data over recessies in de Verenigde Staten gaat terug tot 1854, een kleine 170 jaar (!).

Uit de data van NBER en uitgaande van hun definities en rekenwijzen komt naar voren dat een gemiddelde duur van een recessie 17 maanden bedraagt. Dit betreft data over recessies in de Verenigde Staten, dus in hoeverre deze data representatief is voor Nederland of de Europese Unie is moeilijk te zeggen. Maar het geeft in ieder geval een indicatie van een gemiddelde duur.

Over het algemeen kan voor wat betreft de duur van een recessie dus rekening worden gehouden met een minimale duur van 6 maanden en een gemiddelde duur van 17 maanden (ca. 1,5 jaar).

Wat merk je van een recessie?

Nu we hebben besproken wat een recessie precies is, hoe deze wordt bestreden en hoe lang een recessie over het algemeen duurt, wordt het tijd om dieper in te gaan op de aspecten die plaatsvinden tijdens een recessie. Wat gebeurt er bij een recessie en wat zijn de gevolgen hiervan voor huishoudens, burgers en ondernemingen?

Wat gebeurt er bij een recessie?

Bij een recessie is er sprake van een afname van de economische activiteit binnen een economie. Hierbij kan bijvoorbeeld worden gedacht aan een afname in:

  • Het aantal koop-/verkooptransacties
  • De productie van goederen
  • De levering van (specialistische) diensten
  • Het plegen van (consumptie-)uitgaven

Het ontstaan van een recessie kan allerlei oorzaken hebben. Deze oorzaken kunnen zowel van binnen (interne oorzaken) als van buiten (externe oorzaken) de economie komen. Voorbeelden van interne oorzaken zijn economische en financiële crises. Natuurrampen en oorlogen zijn daarentegen voorbeelden van externe oorzaken.

Doordat bij een recessie de economische activiteit in een economie afneemt vindt er zo goed als altijd een afname van productiefactoren zoals kapitaal en arbeid plaats. Dit komt omdat de inkomsten van een bedrijf afnemen in een recessie (door de dalende economische activiteit) en een daling van de kosten nodig is om de afname van de inkomsten op te vangen.

artikel recessie kostenpost personeelskosten recessie

Personeelskosten zijn vaak een grote kostenpost voor een onderneming en het reduceren van het personeelsbestand is dan een snelle manier om de kosten te verlagen (productiefactor arbeid).

Daarnaast zijn bedrijven in een recessie minder geneigd om (grote) investeringen te plegen en deze met vreemd vermogen (schulden) te financieren. Dit vergroot namelijk het financiële risico van een bedrijf. Hierdoor vindt in een recessie ook een afname van de productiefactor kapitaal plaats.

Wat zijn de gevolgen van een recessie?

De gebeurtenissen die plaatsvinden bij een recessie hebben een negatieve invloed op allerlei aspecten van de economie en de samenleving. De economie en samenleving zijn beide een aaneenschakeling van allerlei relaties en netwerken waarbij een negatieve gebeurtenis zoals een recessie van invloed is op het gehele netwerk. Al deze gevolgen beschrijven is haast onmogelijk.

Om toch een beeld te schetsen van de gevolgen van een recessie hebben wij hieronder de meest voorkomende en bekende gevolgen beschreven:

  1. Stijging ontslagen en werkloosheid: zoals gezegd is het reduceren van het personeelsbestand voor ondernemingen vaak een snelle manier om de kosten te verlagen. Dit leidt tot het niet verlengen van contracten met bepaalde tijd en het ontslaan van werknemers met contracten met een onbepaalde tijd. Het aantal ontslagen stijgt waardoor steeds meer mensen hun baan kwijtraken en werkloos worden. Met uiteindelijk als resultaat een stijgend werkloosheidscijfer.
  2. Daling van (consumptie-)uitgaven houdt aan/versnelt: door de stijging van het aantal ontslagen en het werkloosheidscijfer daalt het overall besteedbaar inkomen van de samenleving. Dit heeft tot gevolg dat de ruimte voor discretionaire uitgaven (goederen en diensten die mensen willen kopen in plaats van moeten kopen) afneemt. Hierdoor treedt een verdere daling op van de (consumptie-)uitgaven of worden deze gehandhaafd op het al lage niveau.
  3. Stijging van faillissementen: als een onderneming niet voldoende mogelijkheden heeft om de kosten te reduceren door het ontslaan van werknemers of het verlagen van andere kosten ligt een faillissement op de loer. Als er sprake is van een recessie vindt er over het algemeen ook een stijging van het aantal faillissementen plaats. Het verdwijnen van bedrijven door faillissementen leidt tot een verdere daling van het aantal geproduceerde goederen en geleverde diensten in de economie. Kortom, de economische activiteit neemt nog verder af. Daarnaast zorgen faillissementen voor extra ontslagen en een verdere stijging van de werkloosheid. Werknemers die nog wel in dienst waren van een onderneming die al personeel had ontslagen komen door het faillissement alsnog op straat te staan.
  4. Sombere vooruitzichten houden investeringen tegen: door de bovenstaande negatieve gebeurtenissen en gevolgen ontstaat er een somber vooruitzicht over de nabije toekomst bij burgers en bedrijven. Dit heeft tot gevolg dat bedrijven eerder geneigd zijn om geen investeringen te plegen, maar om reserves aan te leggen om de aankomende uitdagende economische periode te doorstaan. Als er echter niet geïnvesteerd wordt door bedrijven dan blijft de productie van een economie dalen of stagneert deze. Met als gevolg een aanhoudende hoge werkloosheid, een dalende economische activiteit en een dieper wordende recessie. Helaas wordt in deze situatie dus het tegenovergestelde gedaan van wat nodig is om uit de recessie te raken (investeren in productiemiddelen + creëren van banen + verhogen economische activiteit in de economie).
  5. Recessies zorgen voor negatieve sociale gevolgen: naast de vaak aangehaalde economische gevolgen hebben recessies ook een negatieve invloed op de sociale aspecten van een samenleving. Het verliezen van een baan of het verliezen van een eigen onderneming is voor een individu vaak een zeer ingrijpende gebeurtenis. Naast de impact voor het individu hebben deze gebeurtenissen ook een negatieve impact op het gezin en de stabiliteit ervan. Daarnaast levert het kwijtraken van een baan of eigen onderneming een stressvolle situatie op die een negatieve invloed heeft op de gezondheid en het welzijn van mensen. Recessies hebben dus zeker niet alleen maar negatieve gevolgen op economisch gebied.

Dreigt er momenteel een recessie?

We hebben in de voorgaande hoofdstukken besproken wat een recessie inhoudt, welke maatregelen doorgaans worden genomen om een recessie te bestrijden en wat de economische, financiële en sociale gevolgen zijn van een recessie. De logische vraag die als laatste dient te worden beantwoord is: dreigt er op het moment van schrijven (augustus 2022) een recessie?

Als er een kleine of geen kans is op een recessie in 2022/2023 dan zijn alle negatieve zaken die hiervoor zijn beschreven geen acute zaken om rekening mee te houden. Mocht er wel een grote kans zijn op een recessie in 2022 of 2023 dan wordt het nog meer van belang om jezelf, je gezin en dierbaren hierop voor te bereiden.

Rabobank voorspelt recessie vanaf 4e kwartaal 2022

Om een antwoord te geven op de vraag of er een recessie op de loer ligt hebben wij gekeken naar de visie die Rabobank heeft op dit gebied. Volgens hun kennisupdate van d.d. 02-08-2022 (Lichte krimp op komst voor Nederlandse economie) voorziet Rabobank een negatieve BBP-groei in het 4e kwartaal van 2022 en het 1e kwartaal van 2023. Volgens de definitie die wij hanteren voorziet Rabobank dus een recessie vanaf eind 2022.

Hieronder enkele zinnen uit bovenstaande update die nader ingaan op deze voorziene krimp:

In ons Economisch Kwartaalbericht van afgelopen juni gaven we al aan een tragere groei te verwachten en voorspelde we zelfs negatieve groei in het vierde kwartaal van 2022 en het eerste kwartaal van 2023. Dit wordt technisch gezien een recessie genoemd, maar het lijkt meer op stagnatie (zie figuur 4). Economische theorie en historisch bewijs leren ons dat sterke en aanhoudende inflatie bijna altijd wordt gevolgd door een vertraging van de activiteit. In ons onderzoek gingen we ervan uit dat de overheid niet opnieuw strenge anti-covid-maatregelen zal opleggen en dat gas naar Europa zal blijven stromen, zij het in lagere volumes dan voor de oorlog. Als deze veronderstellingen te optimistisch blijken te zijn, zouden we genoodzaakt kunnen zijn om onze prognose van een lichte neergang naar beneden bij te stellen.

Voor de volledigheid hebben wij figuur 4 (waar hierboven naar verwezen wordt) toegevoegd in onderstaande afbeelding.

artikel recessie figuur 4 rabobank recessie 2022 2023
Historische en door Rabobank geprognosticeerde groei BBP-volume van Nederlandse economie van 2018 tot 2024 (bron: kennisupdate Rabobank d.d. 02-08-2022).

Op basis van voorgaande informatie zijn wij van mening dat er sprake is van een aanstaande recessie. Niet alleen voorspelt Rabobank dat er (volgens de door ons gebruikte definitie) vanaf het einde van 2022 sprake is van een recessie, maar de voorspelde krimp kan wel eens groter uit gaan vallen dan nu verwacht wordt.

Zo is het niet ondenkbaar dat er gedurende de komende maanden nog onverwachte negatieve ontwikkelingen plaatsvinden op het gebied van de hoeveelheid gasleveringen aan Europa. Als deze zaken zich voordoen kan de door Rabobank verwachte lichte krimp van het BBP-volume snel verder naar beneden worden bijgesteld. Er bestaat dus ook nog een kans dat de aanstaande recessie door bijvoorbeeld geopolitieke ontwikkelingen dieper wordt dan nu voorzien.

Hoe bescherm je jezelf tijdens een recessie?

Omdat er sprake is van een aanstaande recessie is het van belang om jezelf, je gezin en je dierbaren voor te bereiden op deze situatie en de effecten ervan. Echter is de kans groot dat gedurende de aanstaande recessie de inflatie nog steeds van een hoog niveau is waardoor er feitelijk sprake is van stagflatie.

We spreken van stagflatie wanneer er tegelijkertijd sprake is van hoge inflatie en een recessie. In een dergelijke situatie is het niet alleen van belang om de focus te leggen op de effecten van een recessie, maar zeker ook op de effecten van een hoge inflatie. Beide fenomenen dienen geadresseerd te worden om zo ongeschonden mogelijk een periode van stagflatie te doorstaan.

In ons artikel over stagflatie gaan wij uitgebreid in op wat stagflatie is en wat je er als doorsnee Nederlander van merkt. Maar nog belangrijker: hoe wapen je jezelf er tegen? We noemen in het artikel 6 denkrichtingen die interessant kunnen zijn om verder uit te diepen zoals bijvoorbeeld voldoende reserves aanhouden.

Omdat de aanstaande recessie waarschijnlijk tot een periode van stagflatie gaat leiden verwijzen wij voor mogelijk beschermende maatregelen graag naar ons artikel over stagflatie. Daar behandelen wij deze denkrichtingen op uitgebreide wijze.

Samenvattend

De belangrijkste punten om te onthouden met betrekking tot het fenomeen recessie en de effecten ervan zijn:

  • We spreken van een recessie als de groei van het bruto binnenlands product (BBP) gedurende twee of meer opeenvolgende kwartalen negatief is;
  • Met het Bruto Binnenlands Product (BBP) wordt de totale toegevoegde waarde van de in een land geproduceerde goederen en diensten over een bepaalde periode bedoeld;
  • De maatregelen die overheden en centrale banken nemen om de recessie te bestrijden hebben zo goed als altijd een stimulerend karakter. Ze zijn bedoeld om de economie te stimuleren zodat deze stabiliseert en uiteindelijk weer gaat groeien waardoor er een einde komt aan de recessie;
  • Over het algemeen kan voor wat betreft de duur van een recessie rekening worden gehouden met een minimale duur van 6 maanden en een gemiddelde duur van 17 maanden (ca. 1,5 jaar);
  • Volgens onze definitie van het fenomeen recessie voorziet Rabobank een recessie vanaf eind 2022. Onder andere op basis van deze informatie zijn wij van mening dat er sprake is van een aanstaande recessie.